Muğamlar

Muğam – Şark halklarına ait milli musiki türüdür. Şifahi geleneklere dayalı klasik musiki numunesidir. Muğam Azerbaycan halk musikisinin temelini oluşturur. Azerbaycan musikisinin yedi esas muğamı vardır: “Rast”, “Şur”, “Segah”, “Şüşter”, “Çahargah”, “Bayatı- Şiraz”, “Hümayun”.

Muğamlar orijinal mahiyetine ve musiki türüne göre bir birinden seçilmektedir. Üzeyir Hacıbeyov “Azerbaycan halk Musikisinin Temelleri” adlı kitabında  muğamların dinleyiciye aşıladığı ruh halini şöyle tanımlar: “Rast”- dinleyicide mertlik ve zindelik hissi, “Şur” - şen, lirik ruh hali, “Segah”- aşk duygusu, “Şüşter”- derin keder, “Çahargah”- heyecan ve ihtiras hissi, “Bayatı-Şiraz”- üzüntü, “Hümayun”- derin keder hissi yaşatır. 

Muğamı tarzen (tar), kemençeci (kamança), hanendeden (def) oluşan trio (üçlü) ifa eder.

Azerbaycan halk çalgı aletlerinde solo seslenen muğamlar “enstrümantal muğamlar” adlanır. 

Azerbaycan bestecilerinin eserleri köken itibariyle muğamlarla ilgilidir. Bu onların milli hususiyetlerini  belirleyen özelliktir. 

Fikret Emirov 1948 yılında “Şur” ve “Kürd-Ovşarı” senfonik muğamlarını bestelemekle dünya musiki literatüründe senfonik  muğam janrının temelini attı. Görkemli besteci ve orkestra şefi Niyazi’nin “Rast” (1949) senfonik muğamı da bu tarzda yapılmış bir eserdir. 

MUĞAM SANATCILARI - Azerbaycan musiki sanatı tarihinde çok sayıda tanınmış muğam sanatçıları olmuştur. Onlar 19. yüzyılın tanınmış sanat adamlarından Settar, Hacı Hüsü muğam ekolü kurmuş sanatçılardandır. 19. yüzyılın tanınmış sanat adamlarından Settar’ın, Hacı Hüsü’nün, Meşedi İsi’nin, Alesger Şirin’in, tarzen Sadıgcan’ın ve başkalarının, çağımızın başlarındaysa Cabbar Garyağdıoğlu’nun, Meşedi Cemil Emirov’un, Seyid Şuşinski’nin, Keçeçi oğlu Mehemmed’in, Meşedi Memmed Ferzeliyev’in, İslam Abdullayev’in vd. adlarını özellikle belirtilmek gerekmektedir.

Han Şuşinski, Zülfü Adıgözelov, Haşım Kelenterli, Hüseyngulu Sarabski, Hegiget Rzayeva, Süreyya Gacar, Fatma Muhtarova 20. yüzyılın başlarında yaşamış meşhur sanatçılardır. Bu dönemde muğam alanında enstrümantal sanatçılardan Gurban Pirimov, Mensur Mensurov, Ehmed Bakıhanov, Behram Mensurov vd.’nin adlarını zikretmek gerekmektedir.

SENFONİK MUĞAM - Bu tarz 1948 yılında besteci Fikret Emirov tarafından geliştirilmiştir. Tarzın temel özelliği muğama uygun olarak tedrici sıralamayla yükselen gelişim metodu, kompozisyon yapısı, dramatik hareket çizgisi korunmuş, aynı zamanda, muğam melodilerinin gelişmesinde senfonik işleme, rengarenk orkestralaştırma yöntemleri uygulanmıştır. 

Birçok Azerbaycan bestecileri bu tarzı çalışmışlar. Niyazi “Rast”, S. Alesgerov “Bayatı-Şiraz”, F. Emirov “Gülüstan Bayatı-Şiraz”, T. Bakıhanov “Hümayun”, “Neva”, “Rahab” vs. senfonik muğamlarını yazmışlar.   

ZERBİ MUĞAM  -  Bu tür muğamlar Azerbaycan şifahi geleneksel musikisinde vokal-enstrümantal bir tarza sahiptir. Bu muğamların yaranması, teşekkülü ve gelişimi hanende ve sazende ansambllarının ifalarıyla ilgilidir. Zerbi muğamların metninde klasik şairlerin gazelleri, ayrıca bayatı ve koşmalar da kullanılır. Azerbaycan muğam sanatçılığı tecrübesinde geniş yayılmış zerbi muğamlar: “Heyratı”, “Mensuriyye”, “Semayi-Şems”, “Maani”, “Ovşarı” (“Efşarı”), “Arazbarı”, “Heyderi”, “Karabağ şikestesi”, “Kesme şikeste”, “Şirvan şikestesi” vb.    

“Rast”ı bütün muğamların anası sayılır. Rast muğamı çok eski tarihe sahiptir. Klasik Şark musikisinin 12 esas muğamından bugüne dek zaman ve olayların sarsıcı tesirine karşı sağlam bir şekilde duran yegâne muğam “Rast”tır. “Rast” muğamı birkaç “şube” ve “guşe”den ibarettir oluşmaktadır. Onlardan en önemlileri “Mayeyi-Rast”, “Üşşak”, “Hüseyni”, “Vilayeti”, “Erag” ve “”Pencgah” şubeleridir. 

“Rast” ve “Çahargah” muğamları gibi bu muğamın da hacmi büyüktür. Şubelerinin sayısı çoktur. “Şur” destgahına ait olan hisselerden “Mayeyi-Şur”, “Şur-Şahnaz”, “Bayatı-Gacar”, “Şikesteyi-Fars”, “Simayi-Şems”, “Hicaz”, “Sarenc” şubeleri daha derin içeriğe ve bitkin formaya sahiptir.

 

Azerbaycan’da çok yayılmış ve derin milli özelliklere sahip esas muğamlardan biri de “Segâh”tır. Hanende ve çalgıcılar “Segah” muğamını değişik tarzlarda ifa etmekteler: “Orta Segah” (veya “Zabul Segah”), “Mirze Hüseyin segahı”. Onların, adlarının çeşitliliği ve tonik özelliklerine göre bir-birinden ayrı olduğu görülse de, aynı lad (muğam) teleinde gelişmişler.

“Segah” dört şubeden oluşmaktadır: “Mayeyi- Segah”, “Şikesteyi-Fars”, “Müberrige”, “Erag”. 

“Şüşter” hacim olarak en küçük muğamdır. Genellikle “Mayeyi-Şüşter” ve “Terkib” şubelerinden oluşmaktadır. Başka muğamlar gibi “Şüşter” de destgah gibi, söylenirken “Berdaşt” denilen Mukaddeme ile başlar, bir sıra renk ve tesnifler sayesinde hacmini genişletir. Hazırda “Şüşter” muğamı daha çok enstrümantal tarzda, özellikle de kemençede seslenmektedir. 

Klasik sanat incisi olarak tanınan ve sevilen “Çahargah” muğamı çok aktif mücadele ruhuyla seçilir. “Çahargah” muğamının musikisi tezatlı tonlamalarla çok zengindir. “Mayeyi-Çahargah” şubesinde sanatsal karakter daha geniş ve yoğun bir biçimde geliştirilmiştir. “Çahargah” muğamında maye şubesinin helledici rolünü  ve önemini doğrulayan başlıca amillerden biri, bu şubenin “Hasar” ve “Mensuriyye” adlı şubelerde de devam etmesindedir ve ilerledikçe daha dramatik, daha mücadeleci bir tarz ortaya çıkıyor. “Mayeyi- Çahargah” faal, yoğun inkişaf üçün çok yararlı olan “endişeli” tonlamalara sahiptir. 

Dinleyiciye derinden etkileme gücüne göre “Bayatı-Şiraz” da meşhur muğamlardan geri kalmamaktadır. Onun “Mayeyi-Bayatı-Şiraz”, “Nişibi-Feraz”, “Bayatı-İsfahan”, “Haveran”, “Hüzzal” şube ve guşeleri vardır. 

“Bayatı-Şiraz” muğamında en büyük ve kapsamlı şubelerden biri “Mayeyi-Bayatı-Şiraz”, diğeri ise “Bayatı-İsfahan”dır. 

“Hümayun” muğamı Yakın Şark halklarının musikisinde geniş yayılmıştır. “Hümayun” muğamının ana bölümleri “Mayeyi-Hümayun”, “Şüşter” ve “Terkib” şubeleridir.    

Enstrümantal versiyonda “Mayeyi-Hümayun” daha çok ilgi görüyor, bu şubenin tüm tipik özellikleri dinleyiciye sunulur. 

ARAZBARI - Zerbi muğamlardan biridir. Şur mugamına dayanır. Şiirsel metni halk bayatılarından oluşmaktadır. Her bendin sonunda “ay zalim”  sözleri tekrarlanır. Aşık havası olarak, üstat âşıkların yapıtları içinde de yer almaktadır. 

BAYATI - ECEM - Muğam şubesi. “Bayatı- Kürd” küçük hacimli muğama dâhil olan ikinci esas şube (Ecem - Arap olmayan adama denir, “Ecemin bayatısı” anlamına geliyor).

BAYATI - İSFAHAN - muğam şubesi. “Bayatı-Şiraz” muğam destgahının esas şubelerinden biri. 

BAYATI - KÜRD - Küçük hacimli muğam. “Şur” muğam ailesine dâhildir. Terkibi üç şubeden oluşmaktadır: a) “Bayatı-Kürd”; b) “Bayatı-Ecem”; c) “Bayatı-Kürde ayak”.

BAYATI - GACAR - Muğam destgahı. Mecmusu “Berdaşt”, “Maye”, “Hüseyni”, “Şikeste”, “Zil Bayatı-Gacar”, “Zemin-hare”, “Dügah”, “Maverennehr”, “Şah Hetai”, “Ruhül-ervah” şubelerinden oluşmaktadır.  

BAYATI - RACE - “Şur” muğam ailesine ait “Efşari” muğamının guşelerinden biri. 

BAYATI - TÜRK - Muğam şubesi. “Şur” muğamının terkibine dâhil, Rast muğamına geçit oluşturuyor. 

BEHTİYARİ - “Humayun” destgahındaki ilk guşelerden biri.

BERDAŞT - Mukaddeme özellikli muğam şubesi, destgahın giriş hissesi. “maye” şubesinden önce ifa olunur. Ve bu şubeye hazırlık özelliği taşır. Her bir muğam destgahı mutlaka “Berdaşt”la başlar. 

BESTE - NİGAR - muğam şubesi. “Çahargah” destgahının esas şubelerinden biri. 

BİDAD - (harfi anlamı haksızlıktan şikayet) “Humayun” destgahının beşinci aşamada ifa olunan hazin ve kederli guşesi.

CEMEDARAN - Doğu müziğinde: “Hümayun” destgahında “Behtiyari” şubesinden önce okunan guşe; “Bayatı-isfahan” destgahının ilk muğam şubelerinden biri. 

CİDAYİ - Muğam şubesi. “Şur” muğam ailesinden olan küçük hacimli “Deşti” muğamının ikinci (zil) şubesi (farsça “cidayi” - “mızrak”, “süngü” demektir). Heyecanlı bir ruh hali yaşatır. 

DEŞTİ - (Arap: deşt – çöl, sahra) – küçük hacimli muğam. “Şur” muğam ailesine dahildir. 

DİLKEŞ - Muğam şubesi. “Şahnaz” küçük hacimli muğamının ikinci şubesi. “Şahnaz” ile “Şedd-şahnaz” arasında ifa edilir.

DÜGAH -“Rast” muğam ailesine ait olan muğamlardan biridir. Mi bemol rast-megam tonuyla ifa edilir. Ana şubeleri “Berdaşt”, “Mayeyi Dügah” , “Güşeyi-Bayatı-Gacar”, “Ruhül-Ervah”, “Maverennehr”, “Hüseyni”, “Şikesteyi-fars”, “Dilruba”, “Erag”, “Zengi-Şütür”, “Rak” ve “Dügah”.

EBU- ETA - “Şur” ailesine mensup küçük hacimli muğamlardan biri. Terkibine “Hicaz”, “Çahar-bağ”, “Seyyahi”, “Selmi” (“Selmek”) gibi şubeler dahildir. 

EBÜLÇEP - Muğam şubesi. “Bayatı-Şiraz” muğamında “Bayatı-İsfahan”dan sonra ifa olunan küçük şube.    

EMİRİ - Muğam şubesi. “Şüşter” ve “Rahab” muğamlarının başında ifa olunur. 

HACI YUNİ - Muğam şubesi. E. Bedelbeyli’nin bilgisine göre, 19. yüzyıl Azerbaycan musikisinde “Revahi” destgahında “Bayatı-Şiraz” ile “Sarenc” arasında, “Neva” destgahnda “Şahnaz” ile “Bayatı-Kürd” arasında ifa olunmuştur.

HEZİN - Muğam şubesi. “Şur”, “Çahargah”, “Neva” destgahlarında kullanılıyor. 

HÜSEYNİ (Arapça güzel) - Orta Çağ’da Şark halklarının klasik  musikisinde 12 esas muğamdan biridir. Müasir muğam ifacılığı tecrübesinde muğam guşesi. “Rast” ve “”Mahur Hindi” muğam destgahlarında “Üşşak” guşesi ile “Vilayeti” şubesi arasında ifa olunur. 

HAREZMİ - Muğam şubelerinden biri. 

HARİC SEGAH - “Segah” muğam ailesine ait olan destgahlardan biri; “Segah” muğamının bir varyantı olmuştur, “Orta Segah”dan aşağı, “si” mayeli segah makamında kurulur.

HAVERAN - Muğam şubesi. “Rast” destgahında “Hoceste” ile “Erag”                   Şubeleri arasında; “Bayatı-Şiraz” destgahında “Bayatı-İsfahan” ile “Üzzal” şubeleri arasında ifa olunur. 

KEREŞME (Farsça göz kırpma, nazlanma)- “Mahur” ve “Çahargah” destgahlarının başında ifa olunan bir guşe. 

KESME ŞİKESTE - Azerbaycan zerbi muğamı. “Kesme Şikesteye” bazen “Bakı Şikestesi” de denir. Şiirsel metni halk bayatılarından oluşmaktadır. Bu zerbi muğamın kadın hanendelerin sanatı hayatında özel yeri vardır.

KÜRDİ - Muğam guşesi. “Bayatı - Kürd” muğamı kökünde olduğuna göre “Kürdi” adlandırılmıştır. 

KÜRD-OVŞARI - “Şur” destgahı kökünde zerbi muğam. Fikret Emirovun bestelediği aynı adlı meşhur senfonik muğamda “Ovşarı” zerbi muğamıyla birlikte “Maani” (“Osmanı”) zerbi muğamından da geniş kullanılmıştır. 

KÜRD-ŞAHNAZ - “Şur” kökünde olan muğam. 

KAFGAZ HÜMAYUNU – 20. yüzyılın başlarında Azerbaycan musikisinde “Hümayun” muğamının bir türü.

KARABAĞ ŞİKESTESİ - Azerbaycan şifahi geneksel musikisinde zerbi muğam. Segâh megamına dayanmaktadır. Ölçüsü 2/4-tür. Şiirsel metni halk bayatılarından oluşur.

KATAR - Küçük hacimli muğam.  “Rast” muğam ailesine aittir. Üç şubeden oluşur. ”Zil Katar”, “Mayeyi Katar”, “Zil Katar”. “Do” mayeli Rast makam tonuna söylenir. 

KATAR-BAYATI - Küçük hacimli muğam. “Katar” muğamı ile “Çoban Bayatısı”nın tonlamalarından ibarettir. Bu muğam “Katar”dan farklı olarak, “Çoban Bayatısı” ile tamamlanır. 

GEMENGİZ - “Deşti” muğamında olan bir guşe. 

GERAİ - “Rast” muğam destgahında “Erag” ve “Pencgah”dan sonra gelen şube. Muğamın zilinden bemine doğru inmek “Gerai” şubesine hastır.

GERRE – Kadim Şark musikisinde muğam guşesi.

MAANİ - “Şur” muğam ailesine ait zerbi muğam. Muğam sanatçılılığı tecrübesinde bu zerbi muğamı “Osmanlı” da adlandırırlar. “mani” halk şiiri metinlerine söylenir. Burada kahramanın his ve heyecanları, sevgilisine müracaatı, vüsat arzusu ve ıstırabı canlandırılır. Musiki metni marşa benzer ritimde olmuştur. 

MAHUR-HİNDİ - muğam destgahı. “Rast” muğam ailesine dâhildir. “Rast” destgahından kuarta yukarı kurularak onun bir varyantını oluşturur. Megam tonuna göre de mayeli rasta dayanır. Mecmusu: “Berdaşt”, “Mayeyi-Mahur”, “Üşşag”, “Hüseyni”, “Vilayeti”, “Şikesteyi-fars”, “Erag”, “Gerai” şube ve guşelerinden oluşmaktadır. 

MANENDE-HASAR - “Zabul Segah” muğamında “Berdaşt” şubesinden sonra söylenen guşe. 

MANENDE-MÜHALİF - Muğam şubesidir. “Zabul Segah” muğamında “Muye” ve “Segah” arasında yerleşen şube.

MENSURİYYE - 1. Çahargah muğamında “Mühalif”den sonra zilde okunan şube, muğamın zirvesi. 2. Çahargah kökünde olan zerbi muğam.  

MESİHİ - Muğam şubesi. “Rahab” muğamında “Dilrüba”dan, “Rast” destgahında “Vilayeti”den sonra ifa edilen şube. 

MİRZE HÜSEYN SEGAHI - “Segah” muğam ailesine dâhil olan destgah. İlk kez Mirze Hüseyn adlı Azerbaycan hanendesi (18. yüzyılın) tarafından ifa olunduğundan onun adıyla adlandırılmıştır. 

MUYE - Muğam guşesi. Bir sıra muğam destgahlarında kullanılır. 

MÜHALİF - Muğam şubesi. “Çahargah” muğamında ifa edilir. 

MÜBERRİGE - Muğam şubesi. Segah mugamına dayanır. 

MEHEYYER - “Mahur” destgahında “Erag” şubesinden sonra ifa edilen parça

MÜHALİF - “Çahargah” destgahında “Hasar” ile “Meğlub” arasında şube. 

NAHEVEND - Muğam guşesi. Doğu müziğinde “Segah”  destgahında “Guşeyi- medain”den sonra ifa edilen şube. 

NEHİB - 1. Şur destgahında Hüseyni ile Erag şubeleri arasında ifa edilen vokal-enstrümantal epizot 2. Rast destgahında Müberrige ile Müheyyer şubeleri arasındaki vokal enstrümantal parça

RAHAB - Küçük hacimli muğam. Eski tarihe sahiptir. “Şur” muğam ailesine dâhildir. Terkibine ait olan şubeler: “Emiri”, “Şikesteyi-fars”, “Erag”, “Gerai”. “Mesihi”, “Rahaba-ayag”.

SAGİNAME - Muğam guşesi; bu ad Şark şiiri örneğiyle bağlı olup, anlamı “aşk şarkısı” demektir; destgahın terkibinde ifa edilen canlı ve hareketli enstrümantal musiki türüdür. “Şur”, “Hümayun”, “Mahur” muğamlarının ifası zamanı rastlanır. 

SERENC (Sareng) - 1. “Şur” destgahında “Hicaz” ile “Nişibi-feraz” arasında yerleşen şube. Megam esasına göre segaha yakındır. “Şur” muğamı dahilinde segah megamına geçit oluçturarak, muğam kompozisiyasına rengarenklik getirir. 2. Üzeyir Hacıbeyov “Sareng”i yardımcı muğamlar arasında göstermiştir.  

SEGAH-ZABUL - “Segah” muğam ailesine dahil olan muğam türlerinden biri.  

SELMEK - Muğam guşesi. “Şur” destgahında “Şur-Şahnaz” şubesinden evvel seslendirilir ve geçit önemi taşıyor. “Deşti” ile “Muye” şubeleri arasında ifa edilir. Orta Çağ’da Şark musikisinde 6 avazdan biridir. 

SEMAYİ-ŞEMS - Zerbi muğam. Şur muğamına esaslanır.

SUZİ-GÜDAZ - “Mahur” ve “Rahab” destgahlarının son şubesi.

ŞAHNAZ - 1. Küçük hacimli muğam. 19. yüzyılın esrin ifacılık tecrübesinde hem bağımsız muğam destgahı üç şubeden oluşmaktadır: “Şahnaz”, “Dilkeş”, “Zil Şahnaz” (“Şeddi-Şahnaz”). 2. Orta Çağ’da Şark halklarının musikisinde 6 avazdan biri.    

ŞAH HATAİ - 1. 19. yüzyıl Azerbaycan müziğinde “Şahnaz” destgahında şube; 2. geleneksel âşık havası.

ŞEDDİ-ŞAHNAZ - Muğam şubesi. “Şedd” - bir melodinin en yüksekten, zilden söylenen bölümüne söylenir, “Şahnazın zili” menasını verir. 

ŞEHDİ-ŞAHNAZ - Muğam şubesi. “Şahnazın balı” anlamına gelir. 

ŞİKESTEYİ-FARS - Muğam şubesidir. Segah megamına esaslanır. Bir çok muğamlarda - “Rast”, “Mahur-Hindi”, “Bayatı-Gacar”, “Orta Mahur”, “Şur”, “Segah”, “Mirze Hüseyn segahı”, “Zebul-segah”, “Deşti”, “Bayatı-Şiraz” vd. kullanılıyor. 

ŞUR-ŞAHNAZ - Muğam şubesi. “Şur” muğam destgahına dahildir. “Şur” muğam destgahı içinde “Mayeyi-şur” şubesinden sonra ifa olunarak, gelişimin yeni aşamasını oluşturuyor. “Şur-Şahnaz”ın istinat mayeden dört basamak (kuarta) yukarıda (do şur) yerleşir.

TEREBENGİZ - “Mahur” destgahında “Haveran” ile “Nişanpürek” arasındaki guşe.

TERKİB - muğam şubesi. “Şüşter” muğamının esas şubelerinden biri. “Hümayun” muğamında “Şüşter” ile “Üzzal” arasındaki şube. 

ÜŞŞAG - “Rast”, “Mahur-Hindi”, “Orta-Mahur” destgahlarında “Maye” şubesinden sonra (“Maye” ve “Hseyni” arasında) ifa edilir. 

ÜZZAL - Muğam şubesi. “Bayatı-Şiraz” destgahında “Haveran” şubesinden sonra muğamın sonunda zilde söylenir. 

VİLAYETİ - Muğam şubesi. “Rast” ve “Mahur-Hindi” destgahlarında ifa edilen esas şubelerden biridir. 

YETİM SEGAH - Azerbaycan şifahi geleneksel profesyonel musikide muğamdır. “Segah” muğamının bir türüdür. Hariç segah kökünde ifa edilir.  Adeta dinleyicide kederli ruh hali uyandıracak üslupta ifa olunan muğam şöyle adlandırırdılar.

YEDİ HASAR - Muğam guşesi. “Zabul Segahı” destgahında “Erag” ile “Aşiri guş” şubeleri arasındadır. 

ZABUL SEGAH - Muğam. Azerbaycan şifahi geleneksel musiki ekolünün en büyük muğam destgahlardan biri. “Segah” muğam ailesine aittir. “Segah” muğamının türlerinden biridir. Mecmusu: “Mayeyi-Zabul”, “Muye”, “Manendi-mühalif”, “Segah”, “Mehlug”, “Şikesteyi-fars”, “Müberrige”, “Erag”, “Yedi-hasar”, “Aşigi-guş” şubelerinden oluşmaktadır. 

ZEMİN-HARA - 1. 19. yüzyılın “Rast” destgahında “Mensuriyye” ile “Rak-hisar” arasında; “Rahab” destgahında “Bayatı-Gacar” ile “Maverennehr” arasında; “Çahargah” destgahında “Mensuriyye” ile “Maverennehr”  arasındaki şube; 2. Modern çağda “Şur” muğamında “Semayi-Şems”den sonra söylenen şube.  

ZENGİ-ŞÜTÜR - Muğam şubesi. Bir sıra muğamların terkibine dahildir” “Rast”, “Dügah”, “Mahur-Hindi” destgahlarının sonunda “Erag” ile “Rak” arasında yerleşen şube; “Çahargah” ve “Neva” destgahlarında “Eşiran” ile “Kerkuki” arasında ifa ediliyor. 

ZİREFKEND - 1. Orta Çağ’da Şark halklarının klasik musikisinin temelinin oluşturan 12 muğamdan biridir. 2. Modern çağda muğam şubesidir. “Mahur” destgahında “Fili” ile “Ebul” arasındaki şube.