Diaspora faaliyeti

“Diaspora” eski Yunanca olup, harfen “dağılma” demektir. Bu kelimenin ortaya çıkış tarihi Yunanlıların milattan çok önce başladıkları işgal ve köçürme dönemine rastlar. Çeşitli ülkelere askeri seferler sırasında Yunan ordusu askerlerinin bir bölümü işgal edilmiş topraklarda ikamet etmiş ve buranın daimi sakinlerine dönüşmüşlerdir. “Diaspora” kelimesi de işte onların dilinden ortaya çıkmıştır.

Faaliyet alanından ve dini inancına bakılmaksızın herhangi bir etniğe ait kişilerin belli zaman diliminde kendi tarihi vatanlarından dışarda yerleşmesi ve sosyal faaliyeti doğrudan diasporanın oluşumu ile sonuçlanır.

Sosyal siyasi, ekonomik sosyal ve diğer sebepler neticesinde tarihi etnik topraklarından dışarıya zorla ve ya gönüllü göç ederek, yurtdışında birarada toplu olarak yaşayan, milli kültürel aidiyetini koruyan ve geliştiren, tarihi vatanı ile düzenli ilişkiler kuran soydaşlar, ayrıca dil, din, manevi kültürel değerlere bağlılık açısından kendini Azerbaycanlı sayanlar Azerbaycan diasporunu oluştururlar.

Azerbaycan Cumhuriyeti dahil olmak üzere dünyanın 70’e kadar ülkesinde yaklaşık 50 milyona kadar Azeri yaşamaktadır. Tarihi topraklarında yaşayan, herhangi göç olgusu vuku bulmadan, sadece bazı sosyo politik olaylar sırasında oluşan sınır değişimleri sonucunda yabancı ülke vatandaşlarına çevrilen soydaşlar - İran, Gürcistan ve Rusya Federasyonu’nun Azerbaycan’a komşu bölgelerinde yaşayan etnik Azeriler diaspora sayılmazlar. 

Azerbaycan diasporasının teşekkülü, şekillenmesi ve gelişme tarihi doğrudan halkın göç tarihi ile ilgilidir. Azerbaycanlıların yabancı ülkelere mühacireti tarihsel derin köklere sahip olsa da, sistemli bir şekilde bu süreç XIX. yüzyılın birinci yarısındaki siyasi askeri çatışmalar, İran - Rusya savaşı, Kafkasya bölgesindeki zorunlu göç süreçleri ile ilgilidir. 1828 yılı Türkmençay anlaşmasından sonra tarihi Azerbaycan topraklarının Araz nehri boyunca ikiye bölünmesi, Kuzey Azerbaycan hanlıklarının çar Rusyası tabiyetini kabul ederek, idari yapılanmasına uygun biçimlendirilmesi bir taraftan halkın merkezileşme sürecine katkıda bulunduysa da, diğer yandan çarizmin politikasından hoşnut olmayanların dış ülkelere kitlesel olarak mühaciretine sebep olmuştur. XIX. yüzyılda ayrı ayrı Azerilerin imparatorluk merkezine gönüllü göçü de yaşanmıştır. Bu yüzyılda Mirza Kazım Bey, Mirza Cafer Topçubaşov, Mirza Abuturab Vezirov, Han Nahçıvanski, Samet bey Mehmandarov, Aliağa Şıhlinski vb. tanınmış Azeriler Rusya’nın bilim, kültür, dış politika ve diğer alanlarında çalışmakla devletin ekonomik, siyasi, askeri kudretinin artmasına yardım göstermişlerdir.

XX. yüzyılda yabancı ülkelere Azerilerin göçü yoğunlaşmıştır. Bu süre içinde yaşanan iki dünya savaşı, ister Kuzey, isterse de Güney Azerbaycan’ın dahil olduğu metropolyalarda derin sosyo politik değişiklikler, sosyal devrimler, soydaşlarımızın bir kez yurtdışına toplu göç etmeleri ile sonuçlanmış, bu göç yüzyılın sonlarında Azerbaycan’ın bağımsız devlet geleneklerini yeniden onarmasına kadar aşağıda adı geçen dalgalarla gerçekleşmiştir:

a) 1905-07 senelerinde ilk Rus devrimi ve Güney Azerbaycan’da Settarhan hareketi;

b) I. Dünya Savaşı, 1918-20’li yıllar Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin (AHC) kurulması ve çöküşü, Güney Azerbaycan’da Hiyabani devrimi;

c) II. Dünya Savaşı; Güney Azerbaycan’da 1945-46 senelerinde Azerbaycan Milli Hükümeti’nin kurulması ve çöküşü;

d) 1970-80’li yıllarda eski Sovyetler Birliğinde Azerbaycan’dan diğer ittifak cumhuriyetlerine gönüllü göç, 1979 İran İslam devrimi sonucunda Güney Azerbaycan’dan gnellikle Avrupa’ya siyasi göç;

d) Türkiye’de yaşayan Azerilerin 1950 - 60’lı yıllarda Avrupa’ya ekonomik göçü.

AHC’nın çöküşünden sonra Azerbaycan’dan Türkiye Cumhuriyeti’ne mülteci akımı keskin artarak 50 bini geçmiştir. Yurtdışında siyasi mühaciretin esas bölümünü oluşturan kişilerin (M. E. Resulzade, A. Topçubaşov, M. Memmedzade, C. Hacıbeyli, M. Vekilov, A. Ağayev, S. Ağaoğlu, A. Hüseyinzade, H. P. Sultanov, Ş. Rüstembeyov, M. S. Aran, K. Oder, A. Şeyhülislamov, N. Şeyhzamanlı vb.) amaçlı sosyal faaliyetleri o döneme kadar çeşitli zamanlarda vatandan göç eden diğer Azerilerin faaliyetlerinden keskin ayrılmaktadır. XX. yüzyılın 20’li yıllarından itibaren yurtdışında yayınlanan Azerbaycan diasporasının ilk yayınları – “Yeni Kafkasya” (1923, İstanbul), “Azeri - Türk” (1928-31, İstanbul), “Odlu – Yurt” (1929-30, İstanbul), “Bildiriş” (1929-31, İstanbul), “İstiklal” (1932-34, Berlin), “Kurtuluş” (1934, Berlin), “Azerbaycan” (1952, Ankara) gibi gazete ve dergiler, daha önce komşu ülkelerde Azerilerin yayınladıkları “Ahter” (1875-95, İstanbul), “Şahseven” (1888, Tebriz), “Şems” (1899-1920, Tebriz), “Fikri-İstikbal” (1910, İstanbul), “Bürhani-Terakki” (1906 -11, Astrahan), “Millet” (1918, Simferopol), “Nur” (1906-09, Sankt Petersburg), “Kave” (1915-21, Berlin), “İranşehr” (1921, Berlin) ve diğerlerinden farklı olarak yalnız diaspora sorunlarını, tarihi vatanın siyasi sosyal, ekonomik sosyal durumunu dikkat merkezine alaraktan, basın aracılığıyla göç yaşamı yaşayan soydaşları bir merkez çevresinde toplamaya çalışmıştır.

Yurtdışında ilk organize ulusal toplulukların oluşumu II. Dünya Savaşı’ndan sonraki döneme aittir. 1949 senesinin Şubat ayında Türkiye Cumhuriyeti’nin başkenti Ankara’da, M. E. Resulzadenin başkanlığında yapılan “Azerbaycan Kültür Derneği” Azerbaycan diasporasının örgütlenmesi doğrultusunda ilk adım olmuştur. 1956 yılında kurulan “Azerbaycan-Amerika Cemiyeti” (AAC, New Jersey eyaletinde bulunuyor) Azerbaycan diasporasının etkin kurumlarından birisidir. Özellikle 20 Ocak 1990 faciasından sonra oluşmuş yeni diaspora teşkilatları faaliyetlerini daha da artırmıştır. Aynı senelerde yurtdışında faaliyette bulunan Azerbaycan teşkilatlarından birisi de Moskova’da yaşayan aydınlar, bilim ve kültür adamlarının girişimiyle 1988 yılında temeli atılmış olan “Ocak” Kültür Merkezi’ydi. Teşkilatın “Çırak” adlı yayını olmuştur. Şu anda “Ocak” Kültür Merkezi Rusya topraklarında Azerbaycan diasporasının tek merkezi olan Umumrusya Azerbaycanlıları Kongresi’nin (UAK) yapısına dahil edilmiştir. SSCB coğrafyasında kurulan Azerbaycan teşkilatları arasında geçen yüzyılın 80’li yıllarında Baltık ülkelerde kurulan diaspora teşkilatları da vardır: Litvanya Cumhuriyeti’nde “Litvanya Azerileri topluluğu” (1988, Vilnius), Letonya Cumhuriyeti’nde “Azeri” cemiyeti (1988, Riga) ve Estonya Cumhuriyeti’nde “Ocak” topluluğu (1988, Tallin). Her üç ülkede toplam 20 binden fazla Azerbaycanlı yaşamaktadır. Onların çoğu Sovyetler Birliği dahilindeki ekonomik ilişkiler sebebiyle buraya göç etmişlerdir. 1992 yılından Riga’da “pazar okulları” faaliyet göstermekte ve burada Azerbaycanlı çocuklar Azerbaycan dili, edebiyatı ve tarihi öğrenmekteler. 

“Azerbaycan Kültür Derneği” (1990) Avusturya’nın başkenti Viyana’da kurulmuştur. 3 Kasım 1990’da İstanbul şehrindeki Atatürk Kültür Merkezi’nde Azerbaycan topluluklarının (cemiyetlerinin) uluslararası kurultayı yapılmıştır. Kurultayda Azerbaycan heyeti, aynı zamanda yabancı ülkelerdeki (İngiltere, Almanya, Fransa, İsveç, Norveç, İspanya, Estonya, vs.) bir takım Azerbaycan topluluklarının temsilcileri yer almışlardır. Bu, Azerbaycan diasporasının güçlenmesi, bir merkez etrafında birleşmesi yönünde ileriye yönelik atılmış bir adımdı. Kurultay sırasında İstanbul, Bakü ve Hamburg kentlerinde Azerbaycan diasporasının bölgesel merkezlerini, Azerbaycan Kültür Merkezleri Birliğini oluşturmak hakkında kararlar kabul edilmiş, diaspora oluşumuna genel kontrol amacıyla ilişkilendirme konseyi kurulmuştur.

1991 yılında Azerbaycan Cumhuriyeti’nin bağımsız devlet geleneklerini yeniden onarması ve bunun ardından ülkede yaşanan toplumsal siyasal olaylar halkın göç tarihinde de etkisini bırakmıştır.

16 Aralık 1991’de Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Ali Meclis Başkanı Haydar Aliyev dünya Azerbaycanlılarının birliğini yaratmanın önemini dikkate alarak, 31 Aralık gününü Dünya Azerbaycanlılarının Dayanışma Günü ilan etti (Dünya Azerbaycanlılarının Dayanışma Gününün esası 1989 senesinin Aralık ayının sonlarında Nahçıvan’da sınırların (SSCB’nın İran sınırları) dağılması sırasında konmuştu). Bundan sonra Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanının emri ile 31 Aralık günü Dünya Azerbaycanlıların Dayanışma Günü olarak doğrulandı. Böylece, bütün Azeriler için değerli olan 31 Aralık, Dünya Azerbaycanlılarının Dayanışma Günü, bayram olarak kutlanmaktadır.

1995 yılından başlayaraktan ülke dışına göç olayı karakterini değişerek, yalnız ekonomik karakter kazanmaya başlamış, dünyanın diğer gelişmekte olan ülkelerinde olduğu gibi sivil biçimler almış, uluslararası hukuk kuralları çerçevesine uygunlaşmıştır. Çeşitli ülkelere dağılan Azerilerin kendi ulusal aidiyetlerini koruması, kültürel politik dayanışması bağımsız Azerbaycan Cumhuriyeti’nin devlet menfaatlerine uymaktadır ve onun stratejik amaçlarından biridir. Bağımsızlığın ve devlet geleneklerinin güçlendirilmesi, uluslararası alanda Azerbaycan’ın konumunun güçlendirilmesi, Ermeni saldırısına uğrayan halkın hak sesinin dünya kamuoyuna duyurulması, Dağlık Karabağ sorununun uluslararası hukuk kuralları ve ilkeleri çerçevesinde adil çözümünün sağlanması yabancı ülkelerde diaspora faaliyeti ile uğraşan kurumların bir merkez çevresinde birleşmesini gerektirmektedir. Dünya azerbaycanlılarının yaşadığı ülkelerde yekpare kuvvet olarak, görev yapmaları ulusal ve sivil haklarının korunmasına da önemli etki yapar. Bu doğrultuda özellikle 1993 yılından itibaren yapılan amaçlı çalışmalar artık bir takım önemli dünya devletlerinde somut sonuçlarını vermiştir.

23 Mayıs 2001 tarihinde Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev’in kararnamesi ile 9-10 Kasım 2001’de Bakü’de Dünya Azerbaycanlılarının I. Kurultayı geçirilmiştir. Kurultay, dünyanın farklı ülkelerinden gelen temsilçilerinin yorumlarını, çeşitli tekliflerini, aynı zamanda Azerbaycanlıların çağdaş dünyadakı sosyal siyasi, ikdisadi, kültürel vs. konumunu, Azerbaycançılık esasına dayanan menfaatlerini, tarihen oluşmuş manevi birlik gereksinimini dikkate alarak, karar kabul etmiştir. Dünya Azerbaycanlıların Kurutayının üç seneden bir geçirilmesi uygun bulunmuştur.

5 Temmuz 2002 yılında Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev “Yurtdışında Yaşayan Azerbaycanlılarla İş Devlet Komitesi’nin kurulmasına ilişkin” kararname imzalamıştır. Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı İlham Aliyev’in 19 Kasım 2008 yılı tarihli 54 sayılı emri ile ise Dış Ülkelerde Yaşayan Azerbaycanlılarla İş Devlet Komitesi temelinde Diasporayla İş Devlet Komitesi oluşturulmuştur.

Henüz 1997 yılında dünyadaki Azerbaycan diasporunu koordine eden kurum, Dünya Azerbaycanlıları Kongresi de oluşturulmuştu. 

Son yıllarda faaliyet gösterdikleri ülkelerin sosyo politik ve kültürel hayatında Azerbaycan toplumlarının aktif katılım yapmaları diaspora kuruculuğu çalışmasının en önemli yönlerinden biridir. Bir takım ülkelerin yasama, yürütme, yerel yönetim organlarında temsil olunmaları, birarada yaşadıkları bölgelerde pazar günü okullarının açılması, çeşitli toplum ve toplulukların bünyesinde 27 gazete, 10 dergi, 3 radyo ve 1 televizyonun faaliyet göstermesi, Azerbaycan gerçeğinin dünya kamuoyuna duyurulması amacıyla çeşitli önlemlerin organize edilmesi Azerbaycan diasporası temsilcilerinin toplumsal siyasal aktifliğinin arttığının göstergesidir.